تذهیب، هنری به وسعت ذهن انسان
تذهیب، هنری به وسعت ذهن انسان
تذهیب پیش از آن که هنر باشد، جهان‌بینی است. آن نگرشِ ژرف و وهم‌انگیزی که افتان‌وخیزان از پیچ‌وخمِ کوچه‌های شرقیِ عرفان در جست‌وجویِ معرفت و اشراقِ هنر میچَمَد. سیر و سلوک است. سیر و سلوکی عاشقانه، پَرسه‌ای پرحوصله در وادیِ هنر ناب، پرواز ذهنِ پرگشوده‌ای است با توسنِ قلم که ره بر افلاک می‌برد. تذهیب، ریاضت در هنر است برای تهذیبِ قلم و تمرینِ صبر و شکیبایی.
تذهیب، چنان‌چه گفته‌اند از لغت عربی “ذَهَب” یعنی طلا مشتق شده و عبارت است از طرح، ترسیم و تنظیمِ ظریف و چشم‌نوازِ نقوش و نگاره‌هایِ گیاهی و هندسیِ درهم تنیده و پیچان که با چرخش‌های تند و کند و موزون نقش شده باشند. چون در آغاز شکل‌گیریِ این هنر، رنگِ غالب در رنگ‌آمیزیِ این‌گونه طرح‌ها رنگ طلا بوده، واژه تذهیب بدان اطلاق شده است. پس از گذشت سالیان، به این آرایش مقبول که در بادی امر با رنگ‌مایه‌های محدود به ویژه زرِ ناب شروع گردیده بود، عناصر رنگی متنوع دیگری اضافه شد و با حفظ زمینه‌ی طلا، رنگ‌های بسیار گویا چون لاجورد، سفیداب، شنجرف، اخری، زرنیخ، سرنج، سبز زنگاری، دودی، قرمزدانه و … عرصه خودنمایی یافتند و در دست هنرمندان چیره‌دست، مایه‌ی خلق زیباترین نگاره‌های نمادین و تمثیلی جهان شدند.
((تذهیب، اثر رفیعه مصاحب))
((تذهیب، اثر رفیعه مصاحب))حرمت قرآن مجید، مسلمانان به خصوص ایرانیانِ هنرمند را بر آن داشت تا از قدرتِ خلاقه خود در تزیین و تذهیب این کتاب آسمانی به حدِ اعلا استفاده کنند. تذهیب در ابتدا به عنوان مکملِ خوشنویسی شروع شد و بدان مقامی والا بخشید چون در اسلام کار صواب محسوب می‌شد. به عقیده‌ی ایرانیانِ قدیم، حضرت علی (ع) بود که برای اولین بار به تذهیب قرآن دست زد و بسیاری از مردمان والا مقام در قرونِ بعد، این کارِ مقدس را دنبال کردند. هنرمندانِ دربار سلاطین شامل تذهیب‌کاران نیز بودند که ابزار و مواد لازم مانند طلا و سنگ لاجورد و عالی‌ترین نوع کاغذ در اختیار آن‌ها گذارده می‌شد. از دربار سلاطین، قرآن‌های تذهیب شده مخصوصاً آن‌هایی که به قطع بزرگ و در ۳۰ جلد، هر جلد شامل یک جزء قرآن برای قرائت یک روزه تصحیف شده بودند، به مساجد و اماکن متبرکه هدیه می‌شدند و فقط متولیان اجازه داشتند به این نُسخ پرارزش دست بزنند.
به تدریج تذهیبِ کتاب، به صورت یک نوع ((هنر مادر)) در آمد که در آن اصول و طرح‌هایی به تکامل رسیدند که در رشته‌های دیگر مانند کوزه‌گری، گچ‌بری، سنگ‌تراشی، فلزکاری، پارچه‌بافی و قالی‌بافی به‌کار برده شد. سر فصل‌های کُتب دوره‌ی تیموری از لحاظ ظرافت و پیچیدگی از عالی‌ترین نوعِ کاشی منقوش فراتر رفته و سرلوحه‌های کُتب دوران صفویه از حیثِ درخشندگی حتی با نقوش زیبای قالی رقابت می‌کنند.
تذهیبِ قرآن اغلب بیش از هر هنر اسلامی دیگر دارای تاریخ و امضا و نوشته است و در بسیاری از این نوشته‌ها ذکر شده که تذهیب در کارگاه سلطنتی یا به وسیله‌ی یک استادِ مستقل انجام گرفته است.
((تذهیب، اثر رفیعه مصاحب))
((تذهیب، اثر رفیعه مصاحب))اصولاً خوشنویس خودش هم تذهیب‌کار و بعضی اوقات نقاش بوده است. یک کتابِ خطّیِ متعلق به قرن پانزده حاکی از آن است که خودِ خوشنویس، تذهیب‌کار و صحافِ آن نیز بوده است ولی در دوره‌های تیموریان و صفویه و شاید هم قبل از آن‌ها آرایشِ کتاب به وسیله‌ی هنرمندانِ متخصص در رشته‌های مختلف انجام می‌گرفت. هنگامی که مذهب خوشنویس هم بود، او را به عنوان کاتب می‌شناختند و حال آن‌که بعضی اوقات از نام کلی “ورّاق” برای کسانی که تمام کارهای تذهیب سرفصل‌های کتاب را انجام می‌دادند، که شاملِ ساختنِ کاغذ نسخه‌برداری و حتی فروش کتاب بود، استفاده می‌شد.
در قرآن، تذهیب یا تزیین ممکن است در آخر هر پنج یا هر ده آیه، در مکان‌های مکث و آخر هر جزء و در فاصله‌ی بین دو سوره دیده شود. استفاده از رنگ در نوشته‌ها نیز اولین بار در قرآن به‌کار برده شد و بعضی اوقات یک تفسیر یا ترجمه با مرکب قرمز نوشته می‌شد و حال آن‌که در قرآنی که به نظام‌الملک هدیه شد، تفسیر و ترجمه با مرکب قرمز در بین سطور نوشته شده و توضیحاتِ بعضی آیاتِ مشکل به رنگ آبی و مهم‌ترین قسمت‌هایِ قرآن با آب طلا نوشته شده بود.
بعد از حمله‌ی مغول به ایران و به بارآوردن ویرانی فراوان، به مدت سی و چند سال در تمام اجزای جامعه وقفه به‌وجود آمد. فرارِ دانشمندان و ارباب فضل و کمال، عُرفا، هنرمندان و دیگر اصناف به کشورهای همجوار باعث رشد و پیشرفت آنان گردید. جنگ سبب شد که تجارت و سیاحت در کشورهای دیگر رواج پیدا کند و سبک‌های هنری ایران در کشورهای دیگر مرسوم شود. صحافی، جلدسازی، پارچه‌بافی و قالی‌بافی، تذهیب و تزیین کاخ‌ها و دیگر حرفه‌ها در این کشورها رونق گرفت. تشابه هنرهای همجوار از این اتفاق نشأت گرفته است. پس از استقرار حکومت ایلخانانِ مغول در ایران و به‌خصوص مسلمان شدنِ برخی از آن‌ها، این امکان فراهم شد تا وزیران دلسوزی چون رشیدالدین فضل الله همدانی، نویسنده‌ی جامع التواریخ و علاءالدین عطاملک جوینی با سعی و تلاشِ فراوان آب رفته را به جوی بازگردانند. بدین ترتیب، بار دیگر، دوران طلایی فرهنگ و هنر این مرز و بوم آغاز شد و کتابخانه‌های سلطنتی مشغول به کار شدند.
((تذهیب، اثر رفیعه مصاحب))
توضیحى درباره‌ى اثرِ حاشیه تذهیب در تصویر بالا
اثرى که در تصویر بالا مى‌بینید، نمونه اى از تذهیب حاشیه مى‌باشد که با گواش و آبرنگ روى کاغذ نیم گلاسه اجرا شده است. زمان تقریبىِ اجرا حدود سه هفته با احتساب روزى ۸ ساعت کار روى اثر مى‌باشد. حاشیه را مى‌توان حصار زیبا و چشم‌نوازى دانست براى ورود به گلستان هر هنر، حصارى به ظرافت و نقش و نگاره‌هاى درهم‌تنیده‌ى نُقوش تذهیب. در لغت، کرانه‌ى روى کاغذ و کرانه‌ى هرچیز دیگرى را حاشیه گویند. به عبارت دیگر، حاشیه همانند یک قاب، آذین بخش کناره‌ی یک اثر هنرى یا ادبى و … مى‌باشد. جهت ترسیم حاشیه، در قدم اول به نکات مهم زیر توجه کنید:
۱) جنس کاغذ
کاغذ تذهیب باید داراى بافت ریز و متراکم باشد تا قلم‌مو به‌راحتى بر سطح کاغذ حرکت کند. توجه کنید که کاغذ گلاسه مناسب تذهیب نمى‌باشد چون رنگ به‌خوبى بر سطح کاغذ نمى‌نشیند. عمدتاً هنرمندان کاغذِ تذهیب را با رنگ‌هاى گیاهى و طبیعى (چاى یا زعفرانِ دم‌کرده) رنگ نموده تا خامى و سفیدى کاغذ از بین برود و براى اجراى تذهیب کهنه و پخته شود.
۲) ابعاد کاغذ یا صفحه
همانند ابعاد کتاب‌هاى چاپى، به صورت ابعاد رحلى بزرگ یا کوچک، ابعاد وزیرى، رقعى، جیبى و … مى‌باشد.
۳) ابعاد دقیق واگیره
۴) طراحى اصولى و فنى
۵) اجراى دقیق و صحیح حاشیه
جهت فراگیرى موارد ۳ تا ۵ مى‌توانید به کتاب ((آموزش و کاربرد حاشیه در تذهیب)) از انتشارات یساولى مراجعه کنید.
منابع: آموزش طرح و تذهیب، مقدمه‌ی محمود افتخاری – آموزش قدم‌به‌قدم هنر تذهیب و طرح فرش، مقدمه‌ی استاد اردشیر تاکستانی
نویسنده و گردآورنده
ورودی سال ۱۳۹۴ دانشگاه صنعتی شریف
دیدگاه بگذارید